Rijksarchief in België

Ons collectief geheugen !

FR | NL | DE | EN
Menu

Een onderzoek naar de Gentse geestelijkheid en hun inbedding in het stedelijke, vorstelijke en religieuze netwerk van hun tijd. Sint-Niklaas en Sint-Veerle (1384-1614)

Texte petit  Texte normal  Texte grand

Inhoud

De beperkte toegankelijkheid van de archiefbestanden van de Sint-Niklaaskerk en het Sint-Veerlekapittel vormt de directe aanleiding tot dit onderzoek. De oppervlakkige en weinig transparante toegangen op deze beide bestanden zorgden ervoor dat deze instellingen tot nu toe onderbelicht bleven in de geschiedschrijving over de stad Gent. De gebrekkige ontsluiting vindt zijn oorsprong voornamelijk in de overbrenging van het Sint-Veerlekapittel naar de Sint-Niklaaskerk in 1614, waarbij de archieven van beide instellingen vermengd raakten. Het ontbreken van institutioneel onderzoek naar beide is zowel oorzaak als gevolg van deze situatie. Deze studie wil bijgevolg een aanzet geven tot een beter begrip van de organisatie en de rol van de Sint-Niklaaskerk en het Sint-Veerlekapittel, en zo de ontsluiting van hun respectievelijke archiefbestanden helpen faciliteren.

Het opzet van dit project is tweeledig: enerzijds wordt aandacht besteed aan het institutionele aspect van beide instellingen, namelijk een grote stadsparochie en een grafelijk kapittel, met als doel een basis te bieden voor verdere ontsluiting van het archief. Anderzijds zal in kaart worden gebracht hoe beide instellingen zich positioneerden in het spanningsveld tussen de lokale en supralokale context, tussen het stedelijke en het vorstelijke milieu.

Door middel van een onderzoek naar de hogere clerus van beide instellingen (met name die personen die over een beneficie beschikten, te weten kanunniken, pastoors en kapelaans), zal worden nagegaan in hoeverre deze figuren representanten waren van de stad dan wel van de vorst. Via een dergelijke benadering zal getracht worden de netwerken te identificeren die rond de Sint-Niklaaskerk en het Sint-Veerlekapittel actief waren. Op deze manier kan de rol van beide instellingen als exponenten van de stedelijke en vorstelijke invloedssfeer in religieuze context worden onderzocht. 

Het specifieke karakter van deze Gentse casus wordt mee bepaald door een aantal factoren: Gent was een belangrijke laatmiddeleeuwse stad en kende zowel tijdens de middeleeuwen als tijdens de vroegmoderne periode een sterke particularistische tendens ten aanzien van het centraal gezag (bv. opstanden tegen Filips de Goede, Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk, Karel V en Filips II). In de loop van de 16de eeuw speelden het opkomende protestantisme en de context van de reformatie en contrareformatie op religieus gebied een determinerende rol voor het politieke en religieuze leven binnen de stad. Tijdens deze periode werd Gent bovendien de zetel van een nieuw bisdom, een niet onbelangrijke factor in de organisatie van de kerkelijke structuur, zowel op het lokale als supralokale niveau. Ook het belang van de abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs als religieuze centra (die bovendien het patronaatsrecht over de parochiekerken binnen de middeleeuwse stadskern bezaten) mag hierbij niet worden vergeten.

In dit onderzoek wordt getracht twee invalshoeken, stedelijke-vorstelijke netwerken enerzijds en de religieuze factor anderzijds, met elkaar te combineren. Binnen de huidige stand van het onderzoek werden religieuze instellingen vooral in sterke mate benaderd binnen de specifieke “categorie” waartoe ze behoorden. In dit project wordt deze symbolische grens overschreden, door de combinatie van de twee te maken, door zowel een grafelijk kapittel als een traditionele parochiekerk, elk met hun specifieke achtergrond, structuur en samenstelling, te combineren in een netwerkstudie. Er bestaan al heel wat studies voor Gent op het gebied van stedelijke netwerken en religieuze geschiedenis, maar aan de combinatie van een stedelijk en vorstelijk perspectief in religieuze context werd tot nu minder aandacht besteed. Dit onderzoek kan bijgevolg een bijdrage leveren aan het begrip van de rol die religieuze instellingen speelden als factoren in de machtsrelaties tussen het stedelijke en het vorstelijke niveau.

Aan dit onderzoek is ook een concrete ontsluitingsopdracht verbonden, die de toegankelijkheid van de bestanden al ten dele zal vergroten. Een totale inventarisatie van het archief van beide instellingen is binnen de timing van het project helaas niet haalbaar. Niettemin is het de bedoeling om de ontsluitingsgraad van deze documenten in aanzienlijke mate te verhogen en bouwstenen aan te reiken om een definitieve inventarisatie binnen afzienbare tijd mogelijk te maken. De primaire ontsluitingsronde die met dit onderzoek gepaard gaat, is opgebouwd rond de omvangrijke en weinig ontsloten chartercollectie van beide instellingen. Deze documenten bepalen een substantieel deel van het archief, dat tot op heden nagenoeg onontgonnen terrein is. Zonder deze reeksen krijgen we slechts een fragmentarisch en onvolledig beeld van de samenstelling, de werking en het goederenbeheer van de kerk en het kapittel. Dit heeft als bijkomend gevolg dat bij een definitieve herinventarisatie reeds een deel van het archief nader toegankelijk zal zijn. Niet alleen is deze archivistische aanpak complementair met het historische luik van dit project, de bronnen uit beide archieven zullen in de toekomst meer en meer op een wetenschappelijke manier kunnen worden benaderd, wat ongetwijfeld nieuwe onderzoeksmogelijkheden aan de oppervlakte zal brengen.

De beschrijving van de charters van de Sint-Niklaaskerk en het Sint-Veerlekapittel werd intussen afgerond. De inventarissen en de aan de beschrijvingen gelinkte beelden van de charters zijn digitaal raadpleegbaar in de leeszalen van alle Belgische Rijksarchieven.

Partners

Dit project kon worden uitgevoerd dankzij kredieten van de Programmatorische Overheidsdienst Wetenschapsbeleid (BELSPO).

Het onderzoek wordt uitgevoerd in het Rijksarchief Gent, in samenwerking met de vakgroep Geschiedenis van de Universiteit Gent.

De doctoraatsbegeleidingscommissie bestaat uit dr. Marc Carnier (interne promotor, Rijksarchief Leuven), prof. dr. M. Marc Boone (externe promotor, Universiteit Gent), prof. dr. Thérèse de Hemptinne (Universiteit Gent) en prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld (Universiteit Tilburg).

Medewerkers

Annelies Somers (RA Gent)

Publicaties

A. SOMERS, Inventaris van het archief van het Sint-Veerlekapittel, de parochiale instellingen en members van het kapittel en de heerlijkheid Blaisant te Gent. Reeks charters (database Rijkarchief Gent, 2014).

A. SOMERS, Inventaris van het archief van de Sint-Niklaaskerk te Gent, met inbegrip van de parochiale instellingen. Reeks charters (database Rijksarchief Gent, 2014).

A. SOMERS, Inventaris van het archief van de Sint-Niklaaskerk te Gent, met inbegrip van de parochiale instellingen. Reeks gehavende charters (database Rijksarchief Gent, 2014).

A. SOMERS, “A post-reformational contradiction? The survival of the chapter of St. Pharahild in Ghent at the turn of the sixteenth century, in: Journal of Early Modern Christianity, I, 2014, p. 1-28.

A. SOMERS, “Ad utilitatem et conservationem ipsius status et decorem”. De statuten van het Gentse Sint-Veerlekapittel (1225-1788), in: Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis (in voorbereiding).

A. SOMERS, "Making a virtue out of necessity. The Chapter of St. Pharahild in Ghent and its Attitude towards the Decrees of the Council of Trent", in: W. FRANCOIS, V. SOEN, D. VAN ISACKER, Church, Censorship and Reform in the Early Modern Habsburg Netherlands (in voorbereiding).

A. SOMERS, “Specialis est capella Flandrie comitis. Het grafelijk kapittel van Sint-Veerle in Gent tot het begin van de 17de eeuw”, in: B. MEIJNS, M. CARNIER, Canonici qui seculares dicuntur. Dertien eeuwen seculiere kapittels in de Nederlanden. Acta van de studiedag in het Rijksarchief te Leuven op 31 maart 2013 (Bibliothèque de la Revue d’Histoire Écclésiastique) (in voorbereiding).

A. SOMERS, “Het Sint-Veerlekapittel. Te biecht bij de graven van Vlaanderen”, in:  A.-L. VAN BRUAENE, C. VERBRUGGEN, R. MANTELS (red.), Geloven in Gent. Plaatsen van het religieuze verleden (in voorbereiding).

Nieuws

Op donderdag 18 februari 2016 vond voor het eerst in de geschiedenis van het Rijksarchief een publieke verdediging van een doctoraatsproefschrift plaats in het Rijksarchief. De eer was aan Annelies Somers, die 5 jaar in het Rijksarchief werkte en het resultaat van haar onderzoek naar twee middeleeuwse kerkelijke instellingen uit het Gentse – de Sint-Niklaasparochie en het Sint-Veerlekapittel – mocht voorstellen in het nieuwe Rijksarchief te Gent.

Links

http://www.pirenne.ugent.be

http://www.ugent.be/lw/geschiedenis/nl/onderzoek/onderzoeks-projecten

www.belspo.be www.belgium.be e-Procurement