De Rijkswacht, opgericht in 1830, had als opdracht om toezicht uit te oefenen op de openbare orde, de bestuurlijke en gerechtelijke politie en de soldaten. Het mobiele en gedisciplineerde korps is dan de enige politiemacht die aanwezig is op het gehele grondgebied. Vanaf 1860 vormt het korps één van de belangrijkste hefbomen voor de repressie van misdrijven en voor ordehandhaving. Tussen 1870 en 1914 wordt de organisatie sterk uitgebreid, met een verviervoudiging van het aantal manschappen. De eenheden zijn territoriaal opgedeeld in brigades en in mobiele eenheden. Gedurende de hele 20ste eeuw worden zowel de territoriale afbakening van de brigades als het organigram van het korps veelvuldig gewijzigd om te beantwoorden aan de noden op het veld. Een zeer “bewogen” geschiedenis…

Helaas toonde de Rijkswacht lange tijd weinig belangstelling voor de bewaring van haar eigen archief. 20 tot 30 jaar lang werd het archief van de brigades bijna systematisch weggegooid. Vanaf eind jaren 1970 werd het overgebleven archief deels overgebracht naar het Centrum voor Geschiedenis en Tradities van de Rijkswacht, vandaag de Historische Dienst van de Federale Politie. Dit gebeurde naar aanleiding van een doorgedreven geschiedkundig onderzoek over de eenheden, een analyse die in de jaren 1980 en 1990 werd voortgezet door het personeel van het Centrum.   

Het heterogene archiefbestand – met vele leemtes – dat nu beschreven en raadpleegbaar is, gaat over acties van de Rijkswacht in zowat heel het land. De dossiers die werden aangelegd door het CGTR bevatten summiere geschiedkundige beschrijvingen van de brigades, naast lijsten van commandanten en rijkswachters, talrijke foto’s van gebouwen en leden van de brigades, persknipsels, en archief dat naar het Centrum werd overgebracht. Zo zijn er bijvoorbeeld de boekjes “model 12” waarin officieren opmerkingen aantekenden bij de inspectie van de brigades, of de verslagen over de inbeslagname van wapens na de bevrijding in 1944, documenten die getuigen over de gespannen verhoudingen tussen verzetslui en rijkswachters. Ook de vragenlijsten over de ervaring van de rijkswachters tijdens de Duitse inval van 1940, opgetekend door een officier naar aanleiding van een studie over de Achttiendaagse Veldtocht, zijn interessant onderzoeksmateriaal. Kortom, een zeer divers bestand.

Het archiefbestand vormt een aanvulling op het archief dat de voorbije maanden reeds ontsloten werd in het kader van het project BRAIN 2.0 NaPol-Intel. Het is complementair aan de duizenden persoonsdossiers van rijkswachters die sinds kort raadpleegbaar zijn in het Algemeen Rijksarchief, evenals aan het archief van de Hoofddirectie Operaties van de generale staf waarvan het werk betrekking had op de brigades, of nog aan de verslagen van “buitengewone gebeurtenissen”, die werden gedigitaliseerd en voortaan online kunnen worden geraadpleegd.

De komende maanden zal worden gewerkt aan de inventarisering van de dossiers van de benoeming van politiecommissarissen en aan de rest van de archieven van de Hoofddirectie Operaties. Wordt dus vervolgd!

De inventaris

De inventaris bestaat enkel in elektronische vorm (pdf). Je kan hem gratis downloaden door op de titel te klikken.     

• CHARON Arnaud, Inventaire des archives de la Police fédérale. Service historique. Dossiers de Brigades de Gendarmerie (1837-2003), reeks Inventarissen Algemeen Rijksarchief nr. 688, publicatie nr. 6250, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2021.

Leestips 

• NaPol-Intel - Nationalisatie van de politionele informatiegaring in België (1918-1961): democratiseringsproces en bureaucratisch kennisbeheer
• Wie zat er onder die kepie? Rijkswachtgeschiedenis ontbloot
• Subversieve milieus en bedreigingen van de openbare orde: het informatienetwerk van de Rijkswacht ontbloot
• Bijna 30.000 archiefstukken van de Rijkswacht online raadpleegbaar
• Een bottom-up kijk op bezet België: WO II-archief van de Algemene Rijkspolitie online raadpleegbaar