De begrippen Gemeente (“Gemeinde”), Burgemeesterij (“Bürgermeisterei”) en Ambt (“Amt”) slaan op verschillende entiteiten en periodes. Die verscheidenheid in terminologie komt in België enkel voor bij het Rijksarchief te Eupen, als gevolg van de wijzigingen in bewind en nationaliteit die het oostelijk grensgebied heeft ondergaan. 

'Burgemeesterijen' onder het Frans bewind

De gemeenten Amel, Meyerode, Büllingen en Manderfeld in Zuidoost-België hadden sinds het Frans bewind (1896-1815) het statuut van zelfstandige “burgemeesterij” en behielden dit statuut tot de gemeentebesturen in 1922 werden hervormd. De districten Eupen en Malmedy waren van 1816 tot 1920/22 arrondissementen (“Landkreise”) binnen het regeringsdistrict (“Regierungsbezirk”) Aken, zelf deel van de Pruisische Rijnprovincie. Binnen de bestuurlijke organisatie van Pruisen waren de “burgemeesterijen” plaatselijke administratieve centra voor gemeenten die niet groot genoeg waren om autonoom te werken. Ze vormden in feite een tussenbestuur tussen de individuele gemeenten en het district.

De burgemeesterij Büllingen omvatte bijvoorbeeld de gemeenten Büllingen, Honsfeld, Hünningen, Krinkelt, Mürringen, Rocherath en Wirtzfeld. De burgemeesterij werd geleid door een burgemeester en aan het hoofd van de gemeenten die er deel van uitmaakten stond een “gemeentevoorzitter” (Gemeindevorsteher).

Het archief van de burgemeesterijen weerspiegelt alle bevoegdheden van deze entiteit: wetten en verordeningen, interne bestuurlijke dossiers, dossiers over het organiseren van verkiezingen, dossiers m.b.t. erfgoedbeheer, voogdijdossiers over de gemeenten die deel uitmaakten van de entiteit, politionele dossiers, dossiers m.b.t. de burgerlijke stand, sociale bijstand, stadsontwikkeling en wegenbouw, militaire aangelegenheden, enz.

Belgische gemeenten

Door het Verdrag van Versailles kwam de regio Eupen-Malmedy van Duitse in Belgische handen. Op 13 oktober 1921 ontstonden krachtens de Belgische gemeentewet de gemeenten Büllingen en Amel, en op 1 januari 1922 werden de oude burgemeesterijen per wet afgeschaft. De burgemeesterijen die sinds 1796 bestonden, namelijk Amel-Meyerode, Büllingen en Manderfeld, werden opgesplitst en vormden nu de nieuwe gemeenten Büllingen, Manderfeld, Rocherath, Amel, Heppenbach en Meyerode.

Onder Duits bewind

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd na de Duitse inval van 18 mei 1940 de regio Eupen-Malmedy bij het Duitse Rijk gevoegd. Na een korte overgangsperiode werd de regio opgenomen in het bestuurlijk systeem van het Reich. Voor het administratief beheer van Eupen-Malmedy in het arrondissement (Kreis) Eupen werden vijf  Ambten (Amt) opgericht, namelijk Montzen, Moresnet, Herbesthal, Kettenis en Eupen-Land, evenals de “vrije” gemeente (amtsfrei) Raeren. In het arrondissement Malmedy werden vanaf 1 november 1940 acht Ambten opgericht (Bevercé, Weismes, Bütgenbach, Büllingen, Recht, Amel, St. Vith en Burg-Reuland). Deze besturen waren ook ressorts van de burgerlijke stand (Standesamtsbezirk), voorgezeten door een aangewezen burgemeester.

Deze bestuursvorm waarvoor in België geen equivalent bestaat, hield alle rechten en plichten in waaraan volgens de Belgische gemeenteautonomie door de kleinste politieke entiteiten moet worden voldaan. Tijdens de Duitse bezetting werden de gemeenten Büllingen, Rocherath en Manderfeld geïntegreerd in het ambt Büllingen.

En opnieuw Belgisch

Na de bevrijding werd het ambt Büllingen opgeheven en werden de Belgische gemeenten opnieuw ingesteld.

Of het nu ging om “gemeenten”, “burgemeesterijen” of “ambten”, het waren deze overheden waarmee de burger nauw contact onderhield. Het archief van deze bestuursinstellingen weerspiegelt bijgevolg het best het dagelijks leven in de grensstreek.

De inventarissen

De 11 inventarissen die het gemeentearchief van Amel en Büllingen beschrijven, zijn gratis beschikbaar via de webshop. Klik op de titel van de inventaris om de pdf-versie te downloaden.

Amel / Meyerode / Heppenbach

• HAAS Philip en HERREBOUT Els, Inventar des Archivs der Bürgermeisterei Amel-Meyerode (1798-1922), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 11, publicatienr. 5735, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2017.
• HERREBOUT Els en MEIERDREES Viviane, Inventar des Archivs der Gemeinde Amel (1920-1955), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 16, publicatienr. 5824, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2018.
• HERREBOUT Els en MEIERDREES Viviane, Inventar des Archivs der Gemeinde Heppenbach (1918-1975), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 17, publicatienr. 5825, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2018.
• HERREBOUT Els, BEUKEN Monique en LEAS Monique, Inventar des Archivs der Gemeinde Meyerode (1914-1959), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 21, publicatienr. 5840, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2018.
• HERREBOUT Els, Archiv des Amtes Amel (1940-1944) (in druk).

Büllingen / Rocherath / Manderfeld

• HERREBOUT Els, BEUKEN Monique en LEAS Monique, Inventar des Archivs der Gemeinde Büllingen (1918-1994), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 18, publicatienr. 5834, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2018.
• HERREBOUT Els, BEUKEN Monique en LEAS Monique, Inventar des Archivs des Amtes Büllingen (1919-1946), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 19, publicatienr. 5835, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2018.
• ROHRKAMP René, Inventar des Archivs der Bürgermeisterei Büllingen (1816-1944), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 10, publicatienr. 5733, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2017, € 5,00 (+ eventuele verzendingskosten).
• ROHRKAMP René, Inventar des Archivs der Gemeinde Rocherath (1902-1977), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 13, publicatienr. 5755, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2017.
• ROHRKAMP René, Inventar des Archivs der Bürgermeisterei Manderfeld (1821-1939), reeks Inventarissen Rijksarchief te Eupen nr. 12, publicatienr. 5754, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2017, € 4,00 (+ eventuele verzendingskosten).
• HERREBOUT ELS, ROHRKAMP René, Archiv der Gemeinde Manderfeld (1850,1903-1976) (in druk).