Het FED-tWIN-onderzoeksprogramma Gusangira, gehuisvest in het Algemeen Rijksarchief 2 - depot Joseph Cuvelier, zet in op de ontsluiting van de archieven over Ruanda-Urundi. Rwanda en Burundi stonden tot hun onafhankelijkheid op 1 juli 1962 onder Belgisch bewind, eerst als mandaatgebied onder toezicht van de Volkenbond tussen 1919 en 1945, nadien als voogdijgebied onder de Verenigde Naties. Dat België zeggenschap kreeg over Ruanda-Urundi werd vastgelegd na de Eerste Wereldoorlog, toen Duitsland zijn kolonies moest afstaan.
Griffie van de rechtbank van eerste aanleg van Ruanda-Urundi in Usumbura
In eerste instantie wordt de aandacht gelegd op de ontsluiting van juridische dossiers, in het bijzonder het archiefbestand van de griffie van de rechtbank van eerste aanleg van Ruanda-Urundi, zetelend in Usumbura. Dit archiefbestand, ook wel aangeduid als ‘RU-J’, is tot nog toe onontsloten, m.a.w. er bestaat geen inventaris voor, waardoor onderzoekers geen weet hadden van het bestaan ervan. Het bestand beslaat zo’n 13 lopende meter en dateert uit de periode 1924-1949. Het werd overgebracht naar het Algemeen Rijksarchief 2 - depot Joseph Cuvelier in het kader van de overdracht van de Afrika-archieven vanuit de FOD Buitenlandse Zaken.
Aangezien het archiefbestand nog niet gedocumenteerd is, beschikken we over weinig informatie wat betreft zijn geschiedenis. Wel zien we dat het gaat om administratieve dossiers van commerciële en burgerrechtelijke aard voor zogenaamde “non-indigènes”: voornamelijk disputen tussen handelaars, maar bijvoorbeeld ook scheidingen. Er bestaan ook handgeschreven fiches waarmee men zowel beschuldigden als aanklagers kan terugkoppelen aan het rolnummer van de dossiers. Het fonds bevat geen strafrechtelijke dossiers, hoewel de rechtbank van eerste aanleg ook die bevoegdheid had.
Daarnaast vinden we ook (verwijzingen naar) juridische dossiers van rechtbanken terug in andere fondsen, voornamelijk die van de Residenties van zowel Ruanda als Urundi (vaak afgekort als RWA en BUR). Het gaat daarbij om volgende rechtbanken:
- Tribunal d'appel du Ruanda-Urundi
- Tribunal de première instance du Ruanda-Urundi en matière répressive (maw strafrechtelijke zaken)
- Tribunal de territoire de Urundi (hernoemd tot Tribunal de Résidence na WOII)
- Tribunal de territoire de Ruanda (hernoemd tot Tribunal de Résidence na WOII)
- Tribunal du parquet
- Tribunal de police
- Conseil de guerre
- Tribunal territorial
- Tribunal de chefferie
- Tribunal de circonscription
- Tribunaux interfrontières
Waarom bevinden deze juridische dossiers zich in de archieven van de Residenties?
In sommige gevallen werden dossiers doorgestuurd naar de dienst Affaires administratives, politiques et judiciaires of naar de Residenten zelf, bijvoorbeeld wanneer de beschuldigde om gratie wilde vragen, of wanneer hij of zij voortvluchtig was en buurlanden daarover geïnformeerd moesten worden. De juridisch raadgever (conseiller juridique) van de Resident controleerde ook de uitspraken die gedaan werden, bijvoorbeeld op het niveau van de Tribunal de police.
In andere gevallen is het minder duidelijk waarom bepaalde juridische dossiers in de archieven van de Residenties zitten. Het lijkt het er dan op dat de eigenlijke archiefvormer de rechtbank in kwestie zelf is, maar dat de archieven bij de Residenties bewaard werden (bijvoorbeeld voor de vroege jaren van het Belgisch bewind), of dat de herhaaldelijke verplaatsing van de archiefdocumenten heeft geleid tot nieuwe bestandsamenstellingen.
Tot slot bevinden er zich nog juridische dossiers in het archief van de Vice-Gouverneur van Ruanda-Urundi (afgekort als RUDI). Dit archiefbestand is nog niet overgebracht naar het Algemeen Rijksarchief 2 - depot Joseph Cuvelier en wordt momenteel bewaard bij de FOD Buitenlandse Zaken.
