Rijksarchief in België

Ons collectief geheugen !

FR | NL | DE | EN
Menu

Het tragisch lot van een handelaar uit Bergen

Texte petit  Texte normal  Texte grand
01/07/2021 - Onderzoek - Rijksarchief te Bergen

In 1889 verliet Sally Kappel Duitsland en vestigde zich in de Grand Rue in Bergen, waar hij een handel in hoeden, handschoenen en korsetten opende. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, baarde zijn Duitse nationaliteit hem zorgen. Hij vroeg om uit zijn Duitse nationaliteit ontzet te worden en werd staatloos. Zijn zoon Yvon Kappel, geboren in Bergen in 1906, verkreeg de Belgische nationaliteit in 1938. Hij werd echter op 5 oktober 1942 bij hem thuis in Bergen gearresteerd "om raciale redenen en zijn anti-Duitse gevoelens" en vervolgens gedeporteerd. Pierre-Jean Niebes, archivaris in het Rijksarchief Bergen, vertelt ons over het tragische lot van de familie Kappel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden 41 inwoners van Bergen van Joodse afkomst naar Duitsland gedeporteerd.

Yvon Kappel werd geboren in Bergen, in de Grand-Rue, op 27 juli 1906. Zijn vader Salomon (22 november 1868) – bekend als Sally – was afkomstig van Stommeln (Noordrijn-Westfalen). Salomon was koopman en woonde sinds 1889 in België. Zijn moeder Antonie – Tonie – Neheimer, werd geboren in Elspe (Westfalen) op 31 maart 1881. De ouders van Yvon waren het jaar voor zijn geboorte, op 22 mei 1905, in Elspe getrouwd.

Al snel kreeg Yvon een zusje, Edith, geboren in Bergen op 18 juni 1909. In 1910 huurde de familie een handelspand in de Grand-Rue nr. 7-9 en een handelshuis dat dienst deed als meubelmakerij in de rue des Fripiers nr. 6. In het handelsregister van 1914 staat Sally ingeschreven als fabrikant van gebreide kleding, handschoenen, korsetten en bont. In 1913 kochten de Kappels deze twee huizen en vormden zo één blok dat overeenkomt met de huidige boekhandel Bibliopolis.

De familie Kappel in de jaren 1930

Sally's Duitse nationaliteit baarde hem veel zorgen tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Hij vroeg om vervallenverklaring van zijn Duitse nationaliteit, om staatloos of "heimatloos" te worden, maar verkreeg deze status pas in 1925. Aangezien de eigendommen van Duitse onderdanen na de Eerste Wereldoorlog systematisch in beslag werden genomen, was Sally ondertussen verplicht zijn eigen eigendom terug te kopen, die in november 1923 openbaar te koop werd aangeboden voor 315.000 Belgische frank. Gelukkig kreeg hij een krediet van de Bank van Henegouwen, een blijk van vertrouwen dat hij waard bleek aangezien de lening volledig werd terugbetaald.

Tijdens het interbellum was het familiebedrijf "À la fabrique" welvarend, zoals blijkt uit deze foto van de etalage, met Sally, besnord en klein, en zijn vrouw Toni in het midden, omringd door talrijke verkoopsters of "winkelmeisjes". Sally Kappel overleed in Bergen op 6 februari 1933 en werd begraven op het kerkhof van Bergen. Een paar dagen eerder, op 30 januari 1933, werd Adolf Hitler Rijkskanselier.

In Bergen nam Yvon, vrijgezel, de zaak over met zijn moeder en zus. Yvon Kappel was ook staatloos, ondanks zijn verzoek om de Belgische nationaliteit te verkrijgen, hetgeen in 1923 werd geweigerd. Uiteindelijk werd hem bij wet van 29 juli 1938 de Belgische naturalisatie verleend. In de verzoekbrief die hij op 18 augustus 1936 in dit verband richtte aan de minister van Justitie en die in het Algemeen Rijksarchief wordt bewaard, preciseert hij dat hij in België is geboren en er altijd heeft gewoond, dat Frans zijn moedertaal is en dat hij een "hoofdzakelijk en uitsluitend Belgische cultuur" heeft. Hij voegt eraan toe: "Ik beschouw mezelf in feite als Belg" (1). Hij volgde zijn lagere studies in Bergen en zijn middelbare studies deels in Bergen en deels in het Atheneum van Morlanwelz, waar hij van 1919 tot 1924 op kostschool zat.

In 1938 nam de vervolging van de Joden in Duitsland toe: op 9 en 10 november braken in Berlijn en andere steden rellen uit: synagogen werden vernield, Joodse winkels geplunderd tijdens  de "Kristalnacht". 35.000 Joden werden gearresteerd en sommigen van hen werden naar het concentratiekamp van Dachau gestuurd. Onder deze omstandigheden gaf de familie Kappel blijk van familiale solidariteit. Op 22 januari 1939 voegden Toni's vijf zussen zich bij haar in Bergen, op de vlucht voor de nazivervolging. Ze gingen in de rue de Thirimont nr. 36 wonen, met de status van politiek vluchteling: Rika Neheimer (Elspe, 5 mei 1879), Rose Neheimer (Elspe, 14 september 1875), ongehuwd en zonder beroep, Frida Neheimer (Elspe, 14 maart 1872 of 1873), ongehuwd en weduwe, Émilie Neheimer (Elspe, 2 oktober 1869), ongehuwd en zonder beroep, en Emma Neheimer (Elspe, 20 oktober 1865), ongehuwd en weduwe.

In die tijd dacht Yvon, een dertiger, er ongetwijfeld aan om een partner te vinden, niet noodzakelijk van het Joodse geloof aangezien zijn familie atheïstisch was, en om zelf een gezin te stichten, maar zoals Goldman zong, “hadden anderen er anders over beslist."

 

Tweede Wereldoorlog

Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers binnen en begon de 18-daagse veldtocht. België kreeg een  bezettingsadministratie en die nam snel anti-Joodse maatregelen. De Duitse verordeningen van 28 oktober 1940 gelastten de Joden zich te melden bij de bevolkingsdienst van hun gemeente, om zich in te schrijven in een specifiek register. Joodse bedrijven moesten worden aangegeven.

Om aan deze laatste segregatiemaatregel te ontsnappen, schonk Edith Kappel op 22 oktober 1940, bij akte verleden voor een notaris, aan haar echtgenoot Robert Lethem haar rechten, d.w.z. ½ onverdeeldheid die zij bezat in het huis gelegen aan de Grand Rue nr. 7-9 en de rue des Fripiers nr. 6. Via een andere akte, verleden op dezelfde dag, had Robert Lethem, samen met Tonie Neheimer en Yvon Kappel, een naamloze vennootschap opgericht, genaamd "À la Fabrique", gericht op de handel in kousen, handschoenen, korsetten en alle soortgelijke of aanverwante artikelen.

Op 29 juli 1941 werden, naar aanleiding van een rondschrijven van de Duitse autoriteiten aan de gemeentebesturen, alle Joden uitgenodigd zich te melden en op hun identiteitsbewijzen een stempel met het opschrift "Jood-Juif" in rode inkt en in hoofdletters te laten aanbrengen. De gemeenten moesten lijsten van Joodse mensen naar de Sicherheitspolizei sturen. Alle middelen van de Staat werden ingezet ten dienste van een moorddadige ideologie.

Op 11 juni 1942 riep Adolf Eichmann de leiders van de Sipo in Frankrijk, België en Nederland naar Berlijn. Tijdens deze bijeenkomst werd hun het besluit meegedeeld om de gehele Joodse bevolking van deze landen naar Auschwitz te deporteren. In België werd de Generaal Dossinkazerne in Mechelen ingericht als centraal verzamelkamp voor de Joden, d.w.z. een doorgangskamp vóór hun "evacuatie" naar het Oosten. 24.906 Joden werden via dit kamp gedeporteerd, van wie er slechts 1.195 de oorlog overleefden. Het eerste konvooi verliet Mechelen op 4 augustus 1942. Tot 31 oktober 1942 vertrokken vanuit deze stad zeventien konvooien (op een totaal van achtentwintig) (2).

Razzia’s in Bergen

Yvon Kappel werd op 5 oktober 1942 bij hem thuis in Bergen gearresteerd en opgesloten in Mechelen. Van Mechelen werd hij op 10 oktober 1942 gedeporteerd naar Duitsland. Hij was gedetineerde nr. 36 van konvooi 13. Hij overleed in januari 1944 in Ludwigsdorf, een onderdeel van het concentratiekamp van Gross-Rosen, vandaag Rogoznica in Polen (3).

Diezelfde 5 oktober 1942, tijdens deze gerichte arrestatie, werden zijn vijf tantes in Bergen bij hen thuis opgepakt. Na overbrenging naar de Dossinkazerne werden ze op 12 oktober 1942 naar Auschwitz gedeporteerd en "hoogstwaarschijnlijk bij aankomst gedood, omdat ze oud waren", volgens de getuigenis van hun nicht, die eraan toevoegt dat de Duitse politie waarschijnlijk op zoek was naar moeder Tonie en niet naar Yvon, die bij verstek en ondanks zijn Belgische nationaliteit werd gearresteerd.

Tonie ontsnapte aan de vervolging en stierf in Sint-Lambrechts-Woluwe op 9 juni 1969. Zij zocht onderdak bij haar dochter Edith en haar schoonzoon Robert Lethem in Kraainem, waar ze ondergedoken bleef tot het einde van de oorlog.

In september 1953 werd Yvon Kappel "dood voor België" verklaard bij ministerieel schrijven van 22 september 1953 van het ministerie van Volksgezondheid en Gezin. Er werd gespecificeerd dat hij werd gearresteerd "om raciale redenen en zijn anti-Duitse gevoelens" (4).

Begin 2020 hebben scholieren van het 5de en 6de middelbaar van het Koninklijk Atheneum van Bergen in het kader van het project Struikelstenen (Stolpersteine) in de bevolkingsregisters van de stad Bergen gezocht naar 41 inwoners van Joodse afkomst die werden gedeporteerd. Het project wil voor elk slachtoffer een steen plaatsen aan hun domicilie. Dit project, waarmee aan de Shoah een gelaat wordt gegeven, loopt reeds in verschillende Europese landen. In afwachting dat het ook in Bergen is uitgewerkt, nodigen we je uit om, wanneer je in de Grand-Rue voorbij deze handelszaak komt, te denken aan het tragische lot van deze inwoner uit Bergen...

Meer info

  • Huurovereenkomst ontvangen door notaris Delanney te Bergen op  21 mei 1910, Rijksarchief te Bergen, notariaat, nr. 25808.
  • [1] Verkoopakte verleden op 19 juli  1913 voor notaris Georges Hambye, te Bergen, Rijksarchief te Bergen, notariaat, nr. 32066.
  • [1] Rijksarchief te Bergen, Archief van de Registratie, Bergen 1, nr. 808, 811/f. 94.
  • [1] Rijksarchief te Bergen, Registratie van Bergen 1, n° 1713, aangifte nr. 146.
  • (1) Algemeen Rijksarchief. Ministerie van Justitie. Bestuur van de Wetgeving. Individuele dossiers van aanvragen tot naturalisatie. Toekenning. Reeks II, dossier nr. 554.
  • (2) Nico WOUTERS, De Jacht op de Joden, 1942-1944, in: R. VAN DOORSLAER, E. DEBRUYNE, F. SEBERECHTS, N. WOUTERS, Gewillig België. Overheid en Jodenvervolging in België tijdens de Tweede Wereldoorlog. Brussel, 2007, p. 571-573.
  • (3) Ludwigsdorf in Neder-Silezië (vandaag: Ludwikowice Kłodzkie in Polen).
  • (4) Algemeen Rijksarchief 2 - depot Joseph Cuvelier, Ministerie van Wederopbouw, Commissie voor erkenning van politieke gevangenen en rechthebbenden, hoorzitting van 29 november 1951.
  • Ontsluiting van het ITS-archief over de slachtoffers van het nazisme
  • Algemeen Rijksarchief,  De individuele dossiers van de Vreemdelingenpolitie: meer dan twee miljoen dossiers !, dossier nr. 499.917, geopend in 1889.
www.belspo.be www.belgium.be e-Procurement