Op uitnodiging van de Landesarchivverwaltung Rheinland-Pfalz vond op 1 en 2 juni 2017 in Koblenz het Internationaal Archiefsymposium (IAS) plaats. Archivarissen uit België, Nederland, Luxemburg en Duitsland bogen zich twee dagen lang over het thema ‘bezetting’, en vooral over de betekenis van de 20e-eeuwse bezettingsperiodes voor de betrokken gebieden. De akten van het symposium, uitgegeven door het Rijksarchief, zijn nu te koop. De bijdragen vanuit het Rijksarchief zijn daarnaast online beschikbaar.
“Everyone leaves traces”: individuals in Belgian archives during both world wars
Filip Strubbe gaat in zijn bijdrage uit van de vaststelling dat het Rijksarchief de afgelopen jaren steeds meer vragen naar het lot van individuen tijdens en na de wereldoorlogen ontvangt.
Een ruime waaier van personen vormt het voorwerp van dergelijk onderzoek: Belgen en immigranten, militairen en burgerlijke oorlogsslachtoffers, vervolgden (personen van joodse origine, verzetslieden of dwangarbeiders), verdachten of veroordeelden (collaboratie),... Een analyse van de levensloop van deze mensen werpt tevens een licht op hun leefomstandigheden en de impact hierop van de wereldoorlogen.
Filip Strubbe biedt een overzicht van de voornaamste archiefbronnen die in dit kader gevormd werden door Belgische centrale overheidsdiensten en belicht de samenhang tussen diverse bestanden en dossierreeksen. In vele gevallen steunt een onderzoek immers niet op één enkele bron, maar op gegevens uit verschillende archieven die elkaar aanvullen.
Retrieving Sources on Experiencing Everyday Life in Belgium in the Second World War. Searching for sources about the daily lives of people during the Second World War
Het project ‘Societies under German Occupation – Experiences and Everyday Life in World War II’ onder leiding van prof. Tönsmeyer (Bergische Universität Wuppertal) en prof. Haslinger (Herder Institut) wil bronnen bijeenbrengen en publiceren over verschillende aspecten van het dagelijks leven tijdens de Tweede Wereldoorlog in de landen die door Nazi-Duitsland bezet werden. De bronnen moeten de dagelijkse bezettingservaring tastbaar maken. Het eerste luik van het project focust op de problematiek van de materiële tekorten en de manier waarop verschillende lagen van de bevolking met die tekorten omgingen. Wat België betreft, moest voor dit project een beroep worden gedaan op heel verschillende archiefcollecties uit uiteenlopende archiefinstellingen, waarbij vaak nieuw materiaal kon worden aangeboord.
Egodocumenten (dagboeken, agenda’s) zijn de meest voor de hand liggende bron, maar erg veel zijn er niet bewaard. Bovendien zijn ze onderhevig aan sociale vertekening, omdat het bijhouden van een dagboek een fenomeen is dat voornamelijk in de middenklasse voorkomt.
Het was dus nodig om andere bronnenreeksen te gebruiken, met name de bronnen van de nieuwe bureaucratieën die de economie moesten sturen én hun controleapparaten. Hier is de kans op vertekening eveneens reëel omdat de afwijking van de norm centraal staat. Toch zijn deze collecties relevant omdat de overtreders hun verhaal kunnen doen, zodat hun motivatie enigszins in beeld komt. In deze collecties kunnen ook andere types bronnen worden gevonden, met name brieven waarin de burgers die geconfronteerd worden met schaarste zich beklagen of vertegenwoordigers van ondergeschikte besturen de hogere overheden suggesties doen om systemische verbeteringen aan te brengen en daarmee wijzen op problemen voor de consumenten. Rapporten van controleurs en ambtenaren over georganiseerde vormen van fraude en zwarte markt geven dan weer inzicht in strategieën van actoren die proberen op een systematische wijze profijt te halen uit de tekorten en de lacunes in de organisatie van de distributie en rantsoeneringssystemen. Ook oudere instituties en administraties worden geconfronteerd met vragen en eisen, zoals vragen om bemiddeling van de gebruikers, vaak omdat ze meer vertrouwen genieten van de bevolking dan de Nieuwe Orde-bureaucratieën.
Om een meer volledig beeld te krijgen diende gezocht te worden in minder gebruikelijke collecties. Twee types bronnen leverden interessante perspectieven op: enerzijds de collectie eindwerken van sociaal assistenten bewaard in de bibliotheek van het Algemeen Rijksarchief. Ze bieden een fijnmazig inzicht in de weerslag van de tekorten voor specifieke groepen van de bevolking, ook van groepen die wanneer het gaat om materiële tekorten, doorgaans buiten beeld blijven zoals kunstenaars.
Anderzijds bleken bedrijfsarchieven bijzonder waardevol omdat ze ofwel, zoals voor de Société Générale, een relevant macro-perspectief boden (alternatieve index van de kleinhandelsprijzen op basis van prijsnoteringen) of omdat ze indirect inzicht bieden in het aanbod (socialistische coöperatieven) en in de manieren om op een collectieve wijze een antwoord te vinden op de schaarste (vrouwengilde van de coöperatieve).
De akten
De volledige akten zijn te koop voor € 10,00 in de archiefwinkel van het Algemeen Rijksarchief, in het Rijksarchief te Eupen of via publicat@arch.be.
Els HERREBOUT (red.), Internationales Archivsymposion in Koblenz (2017) : Besatzungszeit : Annalen, Reeks Miscellanea Archivistica Studia nr. 216, Publ. 5855, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2018.
