Conferentie georganiseerd door het BRAIN-project 'WomenExile: Gendering political exile – Women’s political migrations to Belgium (1918-1958)' (Belspo), in samenwerking met het Forum voor Belgisch onderzoek in vrouwen-, gender- en seksualiteitsgeschiedenis (AVG-Carhif).

Exact twintig jaar geleden publiceerde het tijdschrift Sextant (ULB) een speciaal nummer over 'Migrantenvrouwen' (Gubin en Morelli, 2004), vijf jaar later gevolgd door een uitgave over 'Vrouwen in politieke ballingschap' (Morelli, 2009). In die twee bijdragen wezen de auteurs op zowel de noodzaak voor historisch onderzoek om rekening te houden met het unieke karakter van vrouwen in ballingschap (Gubin en Piette, 2009), als op de vele methodologische problemen die gepaard gaan met het tevoorschijn halen van deze vrouwen uit de schaduw van institutionele archieven (Gillen, 2004). Voor de vrouwelijke politieke ballingen die het voorwerp van het tweede volume uitmaakten, ging hun relatieve onzichtbaarheid in de bronnen zelfs gepaard met hun miskenning als activisten: een weerspiegeling van hun ongewenstheid in mannelijke politieke kringen (Gubin en Piette, 2009). In een tijd waarin migratiegeschiedenis weinig interesse toonde voor vrouwen, belichtten die twee edities van Sextant de vele facetten van de mobiliteit van vrouwen en daagden ze het beeld van vrouwelijke bannelingen uit die vaak als ‘slachtoffers’ werden gekarakteriseerd. In de artikels werd integendeel het vermogen benadrukt van die vrouwelijke politieke ballingen om het potentieel in moeilijke situaties te zien, solidariteitsbanden te smeden, zichzelf te organiseren, te emanciperen etc.

De wens van de redacteuren van Sextant om de geschiedenis van vrouwen en migratie samen te brengen, vond weerklank bij andere historici. De interactie tussen de twee onderzoeksgebieden nam vanaf de jaren 2000 toe (Schrover 2008, Guerry 2009, Green 2013, Schrover en Moloney, 2013), zoals blijkt uit de publicatie van een speciaal nummer over gender door de International Migration Review in 2006 en een speciale editie over migratie door Gender & History in 2019. In België had het Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis al in 2001 een themanummer over migratie gepubliceerd, terwijl het Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis in 2008 een speciaal nummer wijdde aan gender, migratie en overheidsbeleid.

Toch moeten nog veel nieuwe pistes worden verkend: feministische perspectieven op migratie en sociaal en politiek engagement worden nog steeds verrijkt door input uit andere of nieuwe domeinen en interpretatiekaders.

Het doel van deze conferentie bestaat erin om recente ontwikkelingen in het onderzoek naar migrantenactivisten te belichten, waarbij de interacties tussen gender, politiek engagement en migratie in de twintigte eeuw centraal staan. Voorstellen kunnen zich zowel richten op de betrokkenheid van vrouwen als op mannelijkheid of genderverhoudingen in een activistische context. Hoe beïnvloedt gender het militante karakter van migratie? En wat is de impact van politiek engagement en migratie op genderrelaties en de constructie van vrouwelijkheid en mannelijkheid?

Wij beschouwen gender als een centraal organiserend principe in migratiestromen en in het leven van migranten (Mahler en Pessar, 2006). Gender beïnvloedt waar, hoe en waarom mensen migreren en hoe ze zich in de gastsamenleving integreren (Morokvasic, 1991; Donato et al., 2006; Pessar en Mahler, 2003; Mahieu et al., 2009; Lutz, 2010). De invloed van migratie – opgevat als een motor van socio-culturele verandering – op genderverhoudingen werd reeds uitgebreid aangetoond (Hondagneu-Sotelo, 2003; Parado en Flippen, 2005): nu eens leidt migratie tot empowerment, dan weer tot accentuering van de ondergeschiktheid van vrouwen (Piper, 2005; Foner, 2001; Dahinden et al., 2007). Vanuit dit perspectief zal de conferentie kijken naar sociale relaties als manifestaties van ongelijkheid, overheersing en macht, rekening houdend met het feit dat genderrelaties altijd beïnvloed worden door andere sociaal geconstrueerde categorieën, zoals 'ras', etniciteit, sociale klasse of nationaliteit (Anthias en Yuval Davis, 1992, Phoenix en Pattynama, 2006).

Bijzondere aandacht zal worden besteed aan het fenomeen van agency – politieke agency en agency als migrant – een concept dat centraal staat in recent onderzoek naar de geschiedenis van verbannen vrouwen in de 19de en 20ste eeuw (Maugendre, 2019; Lo Biodo, 2013; André, 2016). Men bekeek vrouwen vaak als individuen die louter in de voetsporen van mannen traden of die enkel als gevolg van familiale beslissingen migreerden. (Kofman, 1999). In die hoedanigheid beschikten vrouwen niet over een echte agency en mobiliseerden ze ook geen netwerken of gaven ze hun eigen lot zogezegd ook zelf niet of weinig vorm (Harzig 2001). Toch toont wetenschappelijk onderzoek dat vrouwen niet blindelings aan structurele factoren onderworpen werden, maar dat ze, integendeel, een actieve rol speelden in het ontwerp van de migratieplannen, de beslissing om te migreren, de organisatie van de reis, het contact met netwerken en de betrokkenheid in de samenleving van het gastland (Timmerman, 2015, 235-243). Aandacht voor de actieve rol van vrouwen mag er echter niet toe leiden dat we de specifieke kwetsbaarheid van migrantenvrouwen over het hoofd zien (Nouvelles Questions Féministes, 2006). Daarom wordt agency ook vaak geïnterpreteerd in de betekenis van aanpassing: hoe conformeerden vrouwen zich aan mogelijkheden en beperkingen, hoe gaven ze betekenis aan of schikten ze zich naar hun migratietraject? Het concept van agency biedt ook stof tot reflectie over de collectieve verbintenissen tussen migrantenvrouwen (Veith, 1999). De betrokkenheid van migrantenvrouwen bij verenigingen kan worden geanalyseerd als een strategie voor empowerment en als een wapen tegen armoede (Lesselier, 2003) waardoor migrantenvrouwen gerepresenteerd kunnen worden als "veerkrachtig, strategisch en op zoek naar autonomie" (Schmoll, 2020, geciteerd door Guerry, 2020).

Drie assen werden gedefinieerd om rekening te houden met "de verschillende sociale en ruimtelijke schalen waarop gender tegelijkertijd (...) opereert op transnationale terreinen" (Pessar en Mahler, 2003):

• As 1: microniveau – activisme in migratie en het uitdagen of in vraag stellen van gendergrenzen:
  Deze as kijkt naar de vele gedaantes van politiek engagement van vrouwen en de genderspecifieke verdeling van militante activiteiten in de context van migratie. Er wordt stilgestaan bij het poreuze evenwicht tussen de politieke arbeid en de privésfeer, en naar de raakvlakken tussen engagement, verenigingsleven en privéleven. Hoe wordt binnen militante gezinnen onderhandeld over zorgtaken? Wat zijn de continuïteiten en discontinuïteiten in activistische carrières in de loop van de migratie, en hoe worden relaties met het land van herkomst onderhouden? Bijzondere aandacht gaat uit naar de effecten van engagement en migratie op het lichaam en op de gender agency van migrantenactivisten.
• As 2: mesoniveau – netwerken, samenlevingen en activistische bewegingen:
  In deze lijn staan genderverhoudingen binnen activistische, politieke en/of gemeenschapsnetwerken en de problemen die gepaard gaan met gemengde of gescheiden organisaties centraal. Welke impact heeft het geslacht van activisten op hun sociabiliteit en netwerk in het gastland en land van origine? Dit niveau stelt genderverhoudingen bovendien in vraag binnen het kader van transnationale activistische netwerken, internationalisme en mobiliteit als een voorwaarde voor politiek engagement – en hun gendergerelateerde implicaties.
• As 3: macroniveau – institutionele opvattingen, normatieve verwachtingen, representaties en hun repercussies in het leven van mensen:
  Deze as buigt zich over de genderdimensie in het discours en de representaties van activisme in ballingschap zoals moralisering, repressie, stigmatisering, onzichtbaarheid enz. Enerzijds wordt gekeken naar voorstellingen (in pers en literatuur) van vrouwen en mannen met een politiek engagement in ballingschap; anderzijds naar de inschattingen en controle van de (Vreemdelingen)politie in verband met hun militante activiteiten. Hoe en met welke argumenten worden migrantenvrouwen erkend als actieve politieke subjecten? Welke impact had dit op hun dagelijks leven en hun politieke betrokkenheid? Enkele studies kaartten bijvoorbeeld reeds aan hoe de relatieve onzichtbaarheid van vrouwelijke activisten ook een positieve hulpbron kon zijn: vrouwen werden doorgaans minder gewantrouwd door de autoriteiten, wat een aantal actiemogelijkheden opende (Durant, Dupont en Diaz, 2021) ...

Praktische informatie

Het colloquium is een organisatie van het Forum voor Belgisch onderzoek in vrouwen-, gender- en seksualiteitsgeschiedenis (AVG-Carhif) en het BRAIN-project WomenExile, dat wordt uitgevoerd aan het Algemeen Rijksarchief (ARA), de Université libre de Bruxelles (ULB) en de Universiteit Antwerpen (UA).

De conferentie zal doorgaan in het Algemeen Rijksarchief (Ruisboekstraat 2, 1000 Brussel) op dinsdag 24 september 2024. Presentaties mogen in het Frans of Engels worden gehouden. Abstracts (300 woorden) moeten samen met een korte biografie worden gestuurd naar migrationhistory2024@ulb.be, en dit vóór 15 maart 2024. Uiterlijk 29 maart 2024 ontvangt u bericht over de selectie tot deelname aan de conferentie.

De conferentieverslagen zullen worden gepubliceerd in een speciale uitgave van het tijdschrift Sextant (2025) door Éditions de l'Université de Bruxelles (https://www.editions-ulb.be/fr/review/?collection_ID=8). De eerste versies van de tot artikels verwerkte papers moeten begin 2025 worden ingediend voor peer review.

Organiserend comité 

• Michaël Amara (ARA)
• Henk de Smaele (UA)
• Juliette Masquelier (ULB/UA)
• Aline Thomas (ARA)
• Cécile Vanderpelen (ULB)

Wetenschappelijk Comité 

• Michaël Amara (ARA)
• Henk de Smaele (UA)
• Asunción Fresnoza-Flot (ULB)
• Hilde Greefs (UA)
• Juliette Masquelier (ULB/UA)
• Aline Thomas (ARA)
• Cécile Vanderpelen (ULB)

Bibliografie

• André Marc (2016), Femmes dévoilées. Des Algériennes en France à l'heure de la décolonisation, Lyon, ENS éditions.
• Anthias Floya en Nira Yuval-Davis (1992), Racialized Boundaries: Race, Nation, Gender, Colour, Class and the Anti-Racist Struggle, Londen, Routledge.
• Dahinden Janine et al (2007), "Migrations: genre et frontières, frontières de genre", Nouvelles Questions Féministes, vol. 26, nr. 1, p. 4-14.
• Donato Katharine, Donna Gabaccia, Jennifer Holdaway, Martin Manalansan IV en Patricia Pessar (2006), "A Glass Half Full? Gender in Migration Studies", International Migration Review, vol. 40, nr. 1, p. 3-26.
• Durand Antonin, Alexandre Dupont en Delphine Diaz (2021), "Sur les pas des femmes en exil. Nouvelles questions, nouvelles sources", Diasporas. Circulations, migrations, histoire, vol. 38, p. 7-20.
• Gillen Jacques (2004), "La 'transparence' des femmes migrantes dans les archives", Sextant, nr. 21-22, p. 17-34.
• Green Nancy L. (2013), "Changing Paradigms in Migration Studies: From Men to Women to Gender" in D. R. Gabaccia en M. J. Maynes, Gender History Across Epistemologies, Malden, Oxford, Chichester, Wley-Blackwell, p. 262-278.
• Grieco Elizabeth en Monica Boyd (1998), "Women and Migration: Incorporating Gender into International Migration Theory", werkdocument Florida State University, nr. 139.
• Gubin Eliane en Anne Morelli (2004), "Pour une histoire européenne des femmes migrantses", Sextant, nr. 21-22, pp. 7-16.
• Gubin Eliane en Valérie Piette (2009), "Sur la singularité de l'exil politique féminin dans une perspective historique", Sextant, nr. 26, pp. 157-169.
• Guerry Linda (2009), "Femmes et genre dans l'histoire de l'immigration: Naissance et cheminement d'un sujet de recherche" Genre & Histoire, vol. 5, p. 1-16.
• Guerry Linda (2020), "De l'invisibilité à la valorisation de l'engagement", Hommes et Migrations, nr. 1331, p. 17-23.
• Harzig Christiane (2001), "Women Migrants as Global and Local Agents: New Research Strategies on Gender and Migration", in Pamela Sharpe, Women, Gender and Labour Migration: Historical and Global Perspectives, Londen, Routledge, p. 15-28.
• Hondagneu-Sotelo Pierrette (2003), "Gender and Immigration: A Retrospective and Introduction", in Pierrette Hondagneu-Sotelo, Gender and U.S. Immigration: Contemporary Trends, Berkeley and Los Angeles, University of California Press, p. 2-18.
• Kofman Eleonore (1999). "Female "Birds of Passage" a Decade Later: Gender and Immigration in the European Union", International Migration Review, vol. 33, nr. 2, p. 269-299.
• Lesselier Claudie (2013), "Mouvements de femmes de l'immigration en France dans les années 1970", Migrance, vol. 42, p. 13-28.
• Lo Biondo Bruna (2013), "Femmes, immigrées et résistantes :la Résistance française au féminin dans le dictionnaire historique de l'immigration", Migrance, vol. 42, p. 259-263.
• Lutz Helma (2010), "Gender in the Migratory Process", Journal of Ethnic & Migration Studies, vol. 36, nr. 10, p. 1647-1663.
• Mahieu Rilke, Dirk Vanheule, en Christiane Timmerman (2009), De genderdimensie in het Belgische en Europese asiel- en migratiebeleid/La dimension de genre dans la politique belge et européenne d'asile et de migration, Brussel, Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen/Institut pour l'Egalité des Femmes et des Hommes.
• Mahler Sarah en Patricia Pessar (2006), "Gender Matters: Ethnographers Bring Gender from the Periphery to the Core of Migration Studies", International Migration Review, vol. 40, nr. 1, p. 27-63.
• Maugendre Maëlle (2019), Femmes en exil : les réfugiées espagnoles en France, Tours, Presses universitaires François Rabelais.
• Miranda Adelina, Nouria Ouali, Danièle Kergoat (2011), "Les mobilisations des migrants : un processus d'émancipation invisible? Introduction", Cahiers du Genre, nr. 51, p. 5-24.
• Morokvasic Mirjana (1991), "Fort Europa en migrantenvrouwen" Feminist Review, vol. 39, Winter, p. 69-84.
• Parado Emilio en Chenoa Flippen (2005), "Migration and Gender among Mexican Women", American Sociological Review, vol. 70, nr. 4, p. 606-632.
• Pessar Patricia en Sarah J. Mahler (2003), "Transnational Migration: Bringing Gender In", International Migration Review, vol. 37, nr. 3, p. 812-846.
• Phoenix, Ann en Pamela Pattynama (eds) (2006), "Intersectionaliteit", European Journal of Women's Studies, vol. 13, nr. 3, p. 187-192.
• Piper Nicola (2005), "Gender and Migration", Paper opgesteld voor het Policy Analysis and Research Program van de Global Commission on International Migration (GCIM).
• "Sexisme et racisme: le cas français", Nouvelles Questions Féministes, vol. 25, nr. 1, 2006.
• "Sexisme, racisme en postkolonialisme", Nouvelles Questions Féministes, vol. 25, nr. 3, 2006.
• Schmoll Camille (2020), Les damnées de la mer. Femmes et frontières en Méditerrannée, Parijs, La Découverte.
• Schrover Marylou (2008), "Verschillen die verschil maken. Inleiding op het themanummer over gender, migratie en overheidsbeleid in Nederland en België in de periode 1945-2005", Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, vol.5, nr. 1, p. 3-22.
• Schrover Marylou (2013), 'Feminization and Problematization of Migration: Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries', in D. Hoerder en A. Kaur, Proletarian and gendered mass migrations: A global perspective on continuities and discontinuities from the 19th to the 21st centuries, Leiden, Boston, Brill, p. 103-131.
• Schrover Marylou en D. M. Moloney (eds.) (2013), Gender, Migration and Categorisation: Making Distinctions between Migrants in Western Countries, 1945-2010, IMISCOE Research, Amsterdam, Amsterdam University Press.
• Timmerman Christiane, Marco Martiniello, Andrea Rea en Johan Wets (2015), New Dynamics in Female Migration and Integration, Londen, Routledge.
• Veith Blandine (1999), "Femmes immigrées: de l'implication associative à la dynamique de travail", Cahiers du Gedisst, nr. 23.