Misschien zegt de naam ‘Oznowicz’ je niet meteen iets, maar ‘Oz’ waarschijnlijk wel. Frank Oz, meer bepaald. En mocht ‘Frank Oz’ je nog steeds vreemd in de oren klinken, dan zullen Bert, Grover en Koekiemonster uit Sesamstraat, Miss Piggy, Fozzie Beer en Animal uit The Muppet Show of Yoda, grootmeester van de Jedi uit de Star Wars-saga, ongetwijfeld wel belletjes doen rinkelen. Frank Oz (1944) – voluit Oznowicz – is een van Amerika’s meest befaamde televisie- en filmpersoonlijkheden. Frank Oz ging de voorbije jaren op zoek naar zijn wortels in Europa, wat Aline Thomas, projectmedewerker van WOMENEXILE, inspireerde om eens na te gaan wat het Rijksarchief bewaart over de familie Oz(nowicz). Een boeiende zoektocht!
Frank Oz mag dan wel gepokt en gemazeld zijn als acteur en regisseur, de meeste bekendheid geniet hij nog steeds als ongenaakbaar poppenspeler die legendarische muppets met zijn stem en handen tot leven wekte.
Hij werd geboren in Hereford (Engeland), maar zijn vader – de Nederlands-Joodse Isidore Oznowicz, gehuwd met de Belgische Francisca Ghevaert – woonde al sinds begin jaren 1920 in Antwerpen. Het paar was in de begindagen van de Tweede Wereldoorlog naar Frankrijk gevlucht. In 1942 bereikten Frank Oz’ ouders na een omzwerving Engeland. Daar vervoegde Isidore Oznowicz de Koninklijke Nederlandse Brigade Prinses Irene. ‘Engelandvaarders’ werden zij genoemd: Nederlandse onderdanen die na de capitulatie clandestien naar Engeland trokken om zich daar bij de geallieerde strijdkrachten aan te sluiten. Toen Frank Oz een half jaar oud was, in 1945, trok het vierkoppige gezin (in 1942 was Franks broertje Ronald geboren) terug naar de Scheldestad. Nog eens vijf jaar later migreerde de tak Oznowicz-Ghevaert voorgoed naar de andere kant van de oceaan, naar Amerika. Daar zou de carrière van Frank Oz als poppenspeler decennia later van de grond komen.
Enkele maanden geleden verscheen in De Standaard een reportage (“Hoe Hitler via Antwerpen naar Amerika werd gesmokkeld” (03/02/2024) door Guus Valk, oorspronkelijk verschenen in NRC (26/01/2024)) met een wel heel bijzonder object als uitgangspunt: een handpop van Hitler. De marionet, uitgedost met bruin hemd, armband met hakenkruis, Hitlers typerende snor en haarsnit – en dus onmiskenbaar een karikatuur van de nazi-dictator – werd in de jaren 1930 door Isidore Oznowicz en Francisca Ghevaert vervaardigd. Of ze de pop ooit effectief ten tonele voerden in een Antwerps poppenspel, kan niemand vandaag met zekerheid zeggen. Wat wel vaststaat, is dat vader Oznowicz de Hitlerpop in allerijl begroef in de tuin toen het Duitse leger in mei 1940 Antwerpen naderde. Na de langverwachte terugkeer uit ballingschap in Frankrijk en Engeland – in de zomer van 1945 – groef Isidore de pop weer op. Uiteindelijk reisde ‘Hitler’ mee naar Amerika waar Frank Oz de marionet jaren later ontdekte op de zolder van zijn ouderlijke woning.
Met de Hitlerpop van zijn vader als kompas ging Frank Oz de voorbije jaren op zoek naar zijn wortels in Europa. Doel: sporen van de doodgezwegen, traumatische oorlogservaringen van zijn familie ontrafelen – want zonder twijfel drukten die hun stempel ook op Franks leven (en misschien zelfs loopbaan?). Hij ging onder meer bij onze buren van het Nationaal Archief in Den Haag te rade, waar hij dossiers van familieleden inkeek. Voor zover we weten, kwam Frank Oz nog niet in het Algemeen Rijksarchief langs. Aangezien zijn (voor)ouders tijdens het interbellum en de directe naoorlogse periode in Antwerpen (en even in Brussel) verbleven, vormen de vreemdelingendossiers die het Algemeen Rijksarchief (www.arch.be/ara) bewaart een onmisbare schakel in de reconstructie van het voor- en naoorlogse parcours van de Oznowicz-clan.
Gedreven door een lichte nieuwsgierigheid nam één van onze archivarissen een kijkje in de vreemdelingendossiers van drie familieleden: Samuel, Isidore en Mirjam Oznowicz. De informatie in deze dossiers is grotendeels administratief van aard (aankomst- en vertrekberichten bij adreswijzigingen; inlichtingenbulletins), maar bevat ook een tweetal pv’s over bagatellen en verslagen waaruit enige politieke activiteit blijkt.
Samuel Oznowicz (1888-1976)
Grootvader van Frank Oz. Komt in Amsterdam ter wereld als zoon van Russische Joden. Stapt in 1910 met Rebekka Bonettemaker in het huwelijksbootje (1886-1976). Hun drie kinderen (Mirjam, Jenny en Isidore) worden geboren in Amsterdam. In 1923 verhuist het gezin naar Antwerpen. Rebekka en Samuel, van beroep tekenaar, zijn er werkzaam in de florerende diamantsector.
De Vreemdelingenpolitie houdt Samuel in de gaten: hij wordt ervan verdacht deel te nemen aan socialistische en communistische bijeenkomsten en manifestaties. Staalhard bewijs komt er na herhaaldelijke surveillance niet. Wel wordt Samuel op 20 februari 1939 gesignaleerd in het bijzijn van Harry Paul Schulze (1899-1978). Agenten spotten deze Duitse schrijver-journalist – die opereert onder het pseudoniem Harry Wilde en berucht is vanwege zijn communistisch activisme – wanneer hij het huis van Samuel Oznowicz binnengaat. Wilde is niet zomaar een schrijver: hij werkte als persoonlijk secretaris van de bekende Duitse auteur, anarchist en anti-oorlogsactivist Theodor Plievier. In zijn vreemdelingendossier staat zelfs dat hij werkte voor Thomas Mann – informatie die we niet konden verifiëren. Wel behoorde Wilde met zekerheid tot de inner circle van Klaus en Golo Mann, twee zonen van de gevierde Duitse schrijver. Na de Rijksdagbrand van 1933 moest Wilde Duitsland noodgedwongen ontvluchten en in ballingschap gaan leven, onder meer in België.
Ook andere verslagen in het vreemdelingendossier van het paar Oznowicz-Bonettemaker wijzen erop dat Samuel contact heeft met Belgen en emigranten die in linkse bewegingen actief zijn. We krijgen de indruk dat hij betrekkelijk goed onder de radar van de Vreemdelingenpolitie is kunnen blijven. Na de exodus van de familie naar Frankrijk en Engeland tijdens WO II, vestigen Samuel en Rebekka zich opnieuw in Antwerpen. Ze overlijden in 1976, met slechts 4 dagen verschil van elkaar.
Isidore Oznowicz (1916-1998)
Vader van Frank Oz. Sedert 1923 in Antwerpen. Net als zijn vader beroepsmatig tekenaar, etalagist en poppenspeler. Als schrijnwerker ook behendig met hout – wat van pas komt bij het maken van marionetten. Huwt in 1939 met de Belgische kleermaakster Francisca Ghevaert. Samen maken ze de Hitlerpop (Isidore het houten gestel; Francisca de kleren) die tijdens de oorlog enkele jaren onder de grond verdwijnt.
Mirjam ‘Miry’ Oznowicz (1911-1974)
Tante van Frank Oz. Zou in het voorjaar van 1940 als secretaresse van socialistisch politicus Paul-Henri Spaak werkzaam zijn. Trouwt in 1933 met Albertus ‘Bert’ van Kerkhoven – Vlaams journalist, radiopionier en later ook theaterdirecteur en socialistisch gemeenteraadslid in Antwerpen. Door dit huwelijk verwerft ze de Belgische nationaliteit en wordt haar individuele vreemdelingendossier afgesloten. Miry Oznowicz wordt midden jaren 1930 voorzitster van de Socialistische Vooruitziende Vrouwen (SVV) van het arrondissement Antwerpen. Samen met Vogelina Dille-Lobe (aan wie we op Internationale Vrouwendag vorig jaar een bericht wijdden) schrijft ze artikels over vrouwenemancipatie en de vrouwenbeweging voor het magazine Vrouwenfront. Maandblad der jonge vrouw. Een echtscheiding met Bert Van Kerkhoven volgt tijdens de oorlogsjaren. Na de Tweede Wereldoorlog wordt Miry Zoete-Oznowicz perschef bij de Belgische Radio- en Televisieomroep (BRT). Ze is bovendien lid van de Nationale Vrouwenraad.
In de hoedanigheid van socialistische en feministische militante werd de case van Mirjam Oznowicz geïntegreerd in de database aangelegd in het kader van het WomenExile project. Die databank bundelt vrouwen die tussen 1918-1958 in politieke ballingschap leefden of als vreemdeling politiek actief waren in België.
