De Oost-Vlaamse landboeken behoren tot de meest geraadpleegde archieven van het Rijksarchief te Gent. Zowel heemkundigen, studenten geschiedenis als academische onderzoekers maken dankbaar en frequent gebruik van de rijke informatie die in deze bronnen besloten ligt. Reden genoeg voor het Rijksarchief en de provincie Oost-Vlaanderen om de handen in elkaar te slaan en de valorisatie en restauratie van deze landboeken samen aan te pakken. De publicatie van een repertorium en van een onderzoeksgids, voorgesteld in het Rijksarchief te Gent op 24 mei 2016, vormde het orgelpunt van deze synergie.
Landboeken als fiscaal instrument
Van de 16de tot de 18de eeuw vormden de zogenaamde landboeken de basis voor de belastingheffing in plattelandsgemeenschappen in het graafschap Vlaanderen. Het landboek kan in die zin beschouwd worden als de voorloper van het kadaster. In een landboek werden alle percelen grond binnen een bepaalde fiscale omschrijving (parochie) opgenomen. Per perceel werd informatie opgenomen over de eigenaar, de oppervlakte, ligging, grondgebruik (akkerland, weide, bos enz.) en eventueel de fiscale waarde. Een landboek bracht met andere woorden het volledige grondbezit en grondgebruik van een gemeenschap in beeld. Op basis van deze informatie werd grondbelastingen geheven. Het landboek is dus in de eerste plaats een fiscaal instrument.
Vanaf de vroege 17de eeuw werden landboeken frequent vergezeld van perceel- en/of overzichtskaarten. Deze kaarten – soms opgenomen in het landboek zelf of samengebracht in een apart kaartboek – brengen het grondbezit van een parochie in beeld. Meestal zijn het de oudste cartografische bronnen waarin een volledig dorp (soms in detail) werd afgebeeld. Landboeken (en de kaarten) zijn daarom één van de meest waardevolle documenten die men kan aantreffen in oude gemeentearchieven en kunnen rekenen op de belangstelling van zowel professionele als amateur-historici.
Het Landboekenproject Oost-Vlaanderen
Omdat er bij het grote publiek heel wat interesse is voor deze landboeken, werkt het Rijksarchief te Gent sinds 2009 samen met de provincie Oost-Vlaanderen rond de valorisatie en restauratie van deze belangrijke bronnen. De resultaten van deze samenwerking?
- Restauratie van landboeken: het Rijksarchief en de provincie restaureerden samen een 8-tal landboeken en kaarten, waaronder bv. het kaartboek van Waasmunster uit 1775, bewaard in het Rijksarchief te Gent.
- Digitalisering van landboeken: het Rijksarchief te Gent digitaliseerde een 70-tal land- en grondboeken, die vanaf najaar 2016 digitaal raadpleegbaar worden voor leeszaalbezoekers.
- Uitgave van landboeken: de provincie Oost-Vlaanderen heeft in een eigen publicatiereeks 3 land- en grondboeken in extenso en in kleur uitgegeven (o.a. Lebbeke, Wieze, abdij van Zwijveke).
- Valorisatie van landboeken: Het Landboekenproject leverde ook drie hoogstaande wetenschappelijke publicaties op. Oost-Vlaamse onderzoekers geïnteresseerd in eigendomsstructuren, bedrijfsstructuren, historische geografie, toponymie enzovoort beschikken met deze landboekentriptiek over een unieke set publicaties die hen wegwijs maakt in het historisch onderzoek. In 2012 werd het startschot gegeven met het boek van Pieter Beyls over de archiefvorming en terminologie van de landboekboekhouding. Recent rolden ook een repertorium en een onderzoeksgids van de drukpersen. Deze drie boeken bevatten niet minder dan 888 pagina's informatie over Oost-Vlaamse landboeken en fiscale documenten.
Het repertorium en de onderzoeksgids werden op 24 mei 2016 voorgesteld in het Rijksarchief te Gent, in aanwezigheid van ruim 100 gasten, vooral vertegenwoordigers en leden van heem- en geschiedkundige verenigingen uit Oost-Vlaanderen. Elke Sleurs, staatssecretaris bevoegd voor het federaal Wetenschapsbeleid, opende de boekvoorstelling.
Twee nieuwe publicaties: hoe bestellen?
Beide boeken zijn voor € 20,00 te koop in de leeszaal van het Rijksarchief te Gent of kunnen besteld worden via een mailtje naar Rijksarchief.Gent@arch.be:
- Pieter BEYLS (red.), Ex cultura abundatia. Onderzoeksgids van Oost-Vlaamse landboeken, prijzijboeken, gebruikboeken, ommelopers en bijbehorende kaarten, Reeks Studia nr. 155, publicatienr. 5542, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2015.
Dit boek bevat 9 historisch-methodologische bijdragen, vnl. over fiscaliteit en landboeken van de 16de tot het begin van de 19de eeuw. - Pieter BEYLS, Ex cultura abundantia. Repertorium van Oost-Vlaamse landboeken en ommelopers, Reeks Studia nr. 156, publicatienr. 5551, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2015.
Naast een uitgebreide inleiding bevat het repertorium een opsomming van alle bewaarde land- en gebruikboeken van Oost-Vlaamse gemeenten, mét hun vindplaatsen.
